Wat is ervaringsdeskundigheid?

Voor een heldere begripsomschrijving wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen ervaring, ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Persoonlijke ervaring of beleving gaat over de betekenis die iemand geeft aan bepaalde gebeurtenissen in zijn leven. Voor negatieve ervaringen ontwikkel je meestal strategieën om ermee om te gaan. Na korte of langere tijd spelen deze ervaringen dan een ondergeschikte rol in het dagelijkse leven.

Ervaringen kunnen tot kennis gemaakt worden als je ermee gaat ‘werken’. Door te reflecteren op de eigen ervaringen, deze met anderen te bespreken, elkaars ervaringen te delen en verschillende ervaringen onder de loep te leggen, ontstaat ervaringskennis. Het onderscheid tussen individuele en collectieve ervaringskennis is belangrijk, omdat zo verschillen – en vooral ook overeenkomsten – duidelijk worden. Overeenkomsten die het persoonlijke, unieke aspect en ervaring overstijgen, vormen een rode draad in het ontwikkelen van (collectieve) ervaringskennis.

Ervaringsdeskundigheid verwerf je door te reflecteren op je eigen ervaringen én die van anderen, daaruit collectieve ervaringskennis te filteren en deze aan anderen over te kunnen dragen en/of daar anderen mee te ondersteunen – in zijn herstel of empowerment. Het reflecteren, bundelen van kennis en inzetten van ervaringsdeskundigheid is een voortdurend ontwikkelingsproces.

Ervaringsdeskundigen zijn hulpverleners.

Zowel binnen als buiten de zorg kunnen zij hun expertise optimaal, want onafhankelijk, inzetten. Dat wil zeggen: niet gehinderd door bijvoorbeeld beperkende werkkaders van instellingen. Ervaringsdeskundigen werken zowel vanuit hun persoonlijke en brede ervaringskennis, als vanuit theoretische kennis over onder meer herstelbegrippen. Hun primaire benadering is echter niet vanuit theoretische kennis, maar vanuit praktische kennis en ervaring. Belangrijk is dat zij hun betrokkenheid bij mensen niet hoeven te verbergen. Waar de GGZ ‘professionele distantie’ vaak hoog in het vaandel heeft staan, verkiezen veel ervaringsdeskundigen ‘professionele nabijheid’ als devies.

Aangezien bij ervaringsdeskundigen de eigen ervaringen en ‘met het hart werken’ de basis vormen van waaruit zij werken, zijn zij goed in staat om zich gelijkwaardig aan een ander op te stellen en zullen zij niet snel geneigd zijn zich boven de klant te plaatsen.

De inzet van ervaringsdeskundigen buiten de zorg biedt, juist vanwege de relatief onafhankelijke situatie en context, veel ruimte. Coaching blijkt een belangrijke vaardigheid te zijn van ervaringsdeskundigen in het maatschappelijke domein. Een goede coach ‘zorgt’ of ‘stuurt’ niet, maar laat de ander zijn eigen oplossingen vinden. Dus in plaats van zorg te verlenen bieden zij een luisterend oor, reiken zij ontwikkel- en herstelmogelijkheden aan en stimuleren zij mensen om vooral zélf hun eigen oplossingen te vinden. Ervaringsdeskundigen werken vanuit een breed perspectief en een open houding. Zij werken empowerend, dat wil zeggen: zij motiveren anderen om de regie te pakken, in hun kracht te komen en hun kansen te grijpen.

Juist omdat zij dit vanuit eigen ervaringen en ervaringsdeskundigheid doen, heeft dit vaak een enorme waarde voor anderen. Denk aan de ervaringsdeskundige die hoop en perspectief kan bieden aan klanten die aan het begin staan van hun herstelproces en overweldigd worden door de situatie waarin zij zich bevinden. Mensen die (ook) contact hebben (gehad) met hulpverleners, ervaren de ondersteuning of coaching van ervaringsdeskundigen vaak zelfs als een meerwaarde ten opzichte van de ‘professionele’ zorg.

De basis van ervaringsdeskundigen

Ervaringsdeskundigen werken niet vanuit een zorgvisie, maar vanuit de herstelvisie. Hoewel deze visie formeel op verschillende manieren gedefinieerd is en ook binnen de zorg wordt gebruikt, is zij vooral kenmerkend voor een attitude en werkwijze die uitgaat van – en focust op – de kracht en mogelijkheden van mensen. Ervaringsdeskundigen kunnen omdat zij zelf een herstelproces hebben doorgemaakt, gemakkelijker aansluiten bij verschillende fases van herstel van klanten. In de zorg hebben cliënten een relatie met hulpverleners vanwege hun kwetsbaarheid, daar ligt dus ook logischer wijs vaak de nadruk op. Een ervaringsdeskundige in het maatschappelijke domein kijkt vooral naar de mogelijkheden van mensen en laat hun eventuele kwetsbaarheden zoveel mogelijk achterwege. Eventuele diagnoses doen voor hem in principe niet ter zake; al helemaal niet omdat die buiten de zorg geen formele waarde hebben.

De herstelvisie is een visie op het hele leven van de ‘cliënt’. Het doel daarbij is het vergroten van de zelfregie, de mogelijkheden en de kracht van deze persoon met psychische of psychosociale problemen. Hij maakt daarbij zijn eigen keuzes. Ervaringsdeskundigen werken coachend en (herstel)ondersteunend. Zij zetten hiervoor hun ervaringskennis en vaardigheden in. Zij zijn dus steunend en niet leidend: doel is de basis van eigen kracht en zelfregie te bevorderen.

Zelfregie betekend niet dat ‘iemand het maar zelf uit moet zoeken’ omdat hij zijn verantwoordelijkheden moet nemen. Zelfregie heeft bovenal te maken met respect: respect voor de ander – in alles. Respect voor zijn mening, zijn smaak en voor zijn keuzes.

Als iemand zorg krijgt, wordt hij hier soms onbedoeld afhankelijk van. Door spreekwoordelijk ‘achterover’ te leunen stimuleert hij onbewust dat de zorgverlener de regie overneemt, en zelfs oplossingen aandraagt. Het is belangrijk dat dit patroon onderkend wordt door alle partijen, om hier bewust mee om te kunnen gaan. Want ook als iemand afhankelijk is van ondersteuning, kan en mag een ander niet voor hem invullen wat hij wil.

(Bergen, Poll, Werf, & Eleonoor, 2015)